Svr, b<idz,tal AaEr
ly , Aalap (behelave), tan, mI—f, gmk
@v<
bael£Aalap AaEr bael£tan
Svr @k iniít ^~ca$ kI
Aavaˆj ka nam hE, yh k[R mxur Aan<ddayI haeta hE, ijsme< iSwrta haenI
caihye jae kuD der sunne pr mn me< Aan<d kI lhr pEda haenI caihye,
yh Anu-Uit kI vStu hE, sa, re, g, m, p, x AaEr
in ijNhe< ³mz> ;fj, \;-, g<xar,
mXym, p<cm, xEvt AaEr in;ad ke nam se ¢<wae< me< vi[Rt
ikya gya hE, suVyviSwt, k[R mxur AaEr
Aan<ddaiynI ^~ca#yae< ke nam hE<, #nka map ya pEmana (Scale) Awva SvraNtr iniZct hE,
AaEr in>s<kaec -av ke saw kha ja skta hE ik -artIy Svrae< ka jae map
àagEithaisk kal me< wa vh kalaNtr me< ANy ANy s<gIt ke
sa<Sk&itk s<kr (Hybrid)
ke kar[ bdl gya
hE, AaEr purane ¢<wae< ka jae Aaxar ilya jata hE vh Aaj ke s<gIt ke
ilye kae$ mULy nhI< rota,
Aa$ye Ab hm sa re g m p x
in yain
sPtk ke bare me< jan le<,
sMpU[R ivñ ke ivi-Ú s<gItae< me< 12 Svr AaEr %nke iniít Swan Awva ^~ca$yae< pr kae$ mt-ed nhI hE, 12 Svrae< ke nam #s àkar hE<, Svrae< kae àdizRt krne ke ilye Anek ilipya~ àcilt hE<, jEse -ato<fe ilip, pluSkr ilip, Gvailyr ilip #Tyaid, yha~ pr Svrilip s<ket #s àkar dzaRye gye hE<,
Svr icNh ya
s<ket mXy sPtk me— #s àkar dzaRye gye hE<,
1 £ sa Awva ;fj (Do)
sa
2 £ re kaeml Awva re;-
kaeml (Re flat)
re1
3 £ re zuÏ Awva re;-
zuÏ (Re
Sharp)
re
4 £ g kaeml Awva g<xar
kaeml (Me
flat) g1
5 £ g zuÏ Awva
g<xar zuÏ (Me
Sharp) g
6 £ m zuÏ Awva mXym
zuÏ (Pha
flat) m
7 £ m tIì Awva mXym
tIì (Pha
Sharp) m!/
8 £ p Awva p<cm (So)
p
9 £ x kaeml Awva xEvt
kaeml (La flat) x1
10 £ x zuÏ Awva xEvt
zuÏ (La
Sharp) x
11 £ in kaeml Awva
in;ad keaml (Ti Flat) in1
12 £ in zuÏ Awva in;ad
zuÏ (Ti
Sharp) in
srs Svr àor Svr£}an
Aaid tmam Svr s<biNxt muÎae< ka pU[Rt> Aakln haena caihye, gayk ka
k<Q AaEr vadk ka kr haw miSt:k se %TpÚ haene valI Svr£kLpna kae turNt Ada Vy
kr ske, ijn gaykae ka k<Q Awva vadkae ka kr miSt:k ka Adna das hae jata hE
ve hI s)l s<gIt} mane jate hE AaEr ijnka gla Awva haw kLpna ke #zare pr Aml
n kre ve zahI gayk -la kEse s<gIt} bn ske<ge,
Svrae< ka rhSy
janna prona intaNt AavZyk hE, leikn du-aRGy hE ik hm kevl glebajI, tal AaEr ly ke cmTkar ke )er me< p–fkr Svrae< kI takt, %nke à-av twa %sse à-Ut vatavr[ kae smHne kI ce:qa nhI<
krte, Kya hmara Xyan s<gIt ke mUl AwaRt! j–f kae oakr pe–f lhlhane ke SvPn
deone ke sman nhI< hE ? jae sur ke das ya dIvane
hE<, ve hI Svrae< kI %s st Aak;R[ziKt kae pane
ke ilye Vyakul hE<, AaEr #silye pagl hE<, ve
)altU ke àp<c (ragzaSÇ AaEr tknIk) kI Aaer Aixk Xyan nhI< dete, At> hme< Apna Xyan
Svrae< kI Aaer lana hI haega, yid hm s<gIt kae pana
cahte hE< tae, ANywa bEju bavra i)Lm ke ÎZy kI -a<it -gvan muHe
ziKt dae kI rq lgane se kuD n bnega, AaEr n hI s<gIt ke dzRn
hae<ge,
Svr saxn krne ke ilye
svRàwm iv*awIR ke kan pEda haena –jêrI hE<, jb tk SvraNtr kanae< me< n
-r jayega, k<Q kae sur me< kEse imlaya ja skega ? àor Svr}an kI ksaEqI hE kanae< kae Aa~oe< pEda hae
jana, jEse iksI -I r<g kae deote hI tur<t r<g ka nam samne Aa jata hE
%sI àkar kae$ -I Aava–j kan me< p–fte hI Svr k<Q me se inkl p–fne caihye,
taTpyR yh ik ]-ikr[ (X-Ray) ke sman iksI -I Xvin me< Svr ke dzRn haena hI
sCca Svr}an hE,
@k Aava–j kI
^~ca$ Sva-aivk k<Q se kaym kr lIijye %se sa (mXy
sPtk ka) khe<ge, QIk %sse dugnI ^~ca$ pr tar sPtk
ka sa haega, %sI àkar mXy sPtk ke sa se AaxI ^~ca$ pr jae sa Aata hE %se mNÔ ya
ojR sPtk ka sa khte hE<, yh ATy<t nIcI Aava–j hE jae ik ùdy Swan pr –jaer
dekr pEda kI jatI hE, #sI àkar tar sPtk ke sa se dugnI ^~ca$ kae Ait tar sPtk
ka sa khte hE<, yh ATyixk ^~cI Aava–j hE, mtlb yh ik 4 sa me< 3 bar sa re
g m p x in, sa re g m p x in, sa re g m p x in, Aate hE<
ijNhe< mNÔ sPtk mXy sPtk AaEr tar sPtk khte hE<, sPtk 7 Svrae<
ke smuday ka nam hE, ivze; kr %pyRuKt tIn sPtkae< tk hI manv kI Aava–j ja
sktI hE, vEse tae VyvhayR hE< tIn sPtk pr<tu Aava–j kI l"uta ya
ivzalta ke Anusar hI gayn vadn ikya jata hE, mNÔ sPtk ke Svrae< kae nIce
ibNdU lgakr v tar sPtk ke Svrae< kae ^pr ibNdU lgakr idoaya gya hE, jEse
> –p , p AaEr p< ye tInae< ³mz> mNÔ, mXy AaEr tar sPtk ke p<cm kae dzaRte hE<, #sI àkar bakI
Svrae< kae -I dzaRya gya hE,
gIt Awva àbNx,gt, b<idz, cIˆj Aaid
b<idz prm Aak;Rk
srs Svr me< fªbI ÷$ -avna àxan @v< AwR kae suSpò krne valI haenI caihye,
gayk ke k<Q AaEr vadk ke kr Öara Apne sTy êp me< Ai-Vy haenI caihye gIt
Awva gt,
Aakar me< Svr kI
takt AaEr AavZyk -av xara bhane ke ilye xImI git se ÿdyvexI F<g se jae rag
Svrae< ke Daeqe£Daeqe Svr£smUh ékte ÷@ ilye jate hE< ve hI Aalap hE<,
mI<f àxan srs Svr yaejna hI Aalap ka Aaxar hE,
rag ke Svrae< kae
tr<g ya lhr ke sman n ékte ÷@ n iQQkte ÷@ srs lypU[R @ksI jae Svr
yaejna@< tr<igt kI jatI hE< ve hI hE< tane<, maetI ke dane ke
sman @k£@k Svr ka dana suSpò AaEr Aak;Rk haena caihye tan ka tb tan ka A<g
shI mana jata hE, tan kI l–fI ASpò AaEr Svr zUNy haene pr %phas ka kar[ bntI
hE, At> tan rcna kEsI kI jay yh smHna AavZyk hE,
Apne miSt:k kI ^vRr
kLpna ziKt ke Óara rag gayn me/< saE<dyR pEda krne valI tanae< ka inmRa[
kEse AaEr iks Aaxar pr ikya jata hE yh AaEr saw hI tan kI smaiPt pr gIt Oyal ya
cIj ka muo–fa kEse pk–fna caihye yh btaya gya hE, tan bnane ke kuD samaNy
inymae< kae Xyan me< rote huye àTyek s<gIt ij}asu ne àyTn krte huye
ApnI suPt àit-a kae jgana caihye taik kLpna ka %dy hae ske AaEr kla àaiPt
me< shayta àaPt hae,
phla
inym yh hE ik rag ke Aaraehavraeh, Svr vEiz:Q!y,
vjR Svr Aaid inymae< kae pU[Rt> Xyan me< rokr @k ke bad dUsra #s àkar
Aaraeh Avraeh ke sman ³mbXd Svr yaejna rhe,
dUsra
inym yh hE ik
tan ke bIc me< khI< -I @k Svr dae bar @k hI jgh pr nhI< Aana caihye,
jEse > gg inin xx pp,
tIsra
inym yh hE ik
iÇtal kI 4 maÇaAae< ke @k o{f me< dugunI ly me< ;(AwaRt! 1 maÇa me< 2 Svr ke
³m se ) 8 Svrae< se km Svrae< kI l–fI tan
nhI< khla sktI, At> 4 maÇa Awva 8 Svrae< kI tan sbse DaeqI tan khlatI
hE,
caEwa
inym hE ik 4
maÇaAae< AwaRt! 8 Svrae< ka -ag brabr jane layk maÇa@< hI tan me<
haenI caihye jEse > 12, 36, 44, 76, 132 Aaid maÇaAae< kI, yh khne kI jêrt nhI< hE ik Svr
s<Oya maÇa s<Oya se dugnI hae jayegI, kar[ tan sdEv dugnI ly me< cltI
hE cIj se, jEse> 8 maÇa AwaRt 16 Svr ya 20 maÇa AwaRt 40 Svr #Tyaid,
ivze; > dUsre inym ke bare
me< yh Xyan roe< ik yid bIc me< kae$ Svr manae< sasa Aaya tae ly kI git tan kI git se xImI p–f jayegI, kar[ %ske
bhav (flow) me< baxa p–f jatI hE @k Svr me< kuD
ékne ke kar[, At> jb ApnI AavZyk ly se km me< ga rhe hae< tb #s trh kI
tan AvZy le<, leikn jb ly tej hae tb #s àkar kI tan ly me< nhI<
%tregI AaEr rs pae;[ kI jgh rs zae;[ kregI, yh Xyan me< roe<,
mI—f ka AwR haeta hE
";R[, "sIq, iksI -I Svr se Aavaˆj kae n
taefte ÷@ Ësre Svr tk "sIqte ÷@ le jane ik i³ya kae mI<f khte hE<,
sulHe ÷@ miSt:k AaEr Svr s<Skairt k<Q Awva kr kI crm AvSwa haene pr hI
mI<f k<Q Awva kr (haw) Öara Vy haetI hE,
mI—f
ke Svrae< ke saw AavZyk Svr kae %ske ipDle Svr se xŠa dena p–fta hE @esI
i³ya kae gmk khte hE<, gmk kae Vy krke hI smHaya ja skta hE ilokr nhI<, naykI iz]a àaÝ gayk, vadk hI %se inkal kr bta ske<ge, hr @k ke bs kI yh bat
nhI<, talIm lene pr hI gmk smHegI,
Aalap tanae< me<
ly ke àkarae< ke saw rs-<g n haete ÷@ -avanukªl AwaRnukªl gIt kI zBdavlI
khna hI bael£Aalap bael£tan kI ApnI ivze;ta hE, yh kevl gayn me< àyu haetI
hE va* s<gIt pr nhI, kar[ Spò hE ik
va*ae< pr gIt ke zBd nhI bjte biLk kevl Svr bjaye jate hE<, At> zBd
àxan Aalap ya tan ijse bael£Aalap ya
bael£tan
khte hE<, ga$ jatI
hE bja$ nhI ja sktI saˆjae< pr,